Repertorium Hulthem

Dboec vanden houte ·v·

Hulthem-Nr:

5 (f. 15rb,33-19vb,7)

Opschrift:

Incipit:

VAnden houte daer ane versterf Der maghet sone om ons bederf

Explicit:

Die ons verloeste met sinen bloede Datti ons neme in sine hoeden

Afrondingsformule:

Amen Item dit boec vanden houte hout---vij^c·ende·lxxx· verse

Weergave inhoud:

Proloog. De geschiedenis van het kruishout. Aan het eind van zijn leven stuurde Adam zijn jongste zoon Seth naar het paradijs om de olie der genade. Hij ontving echter van een engel drie zaden, die hij met Adams lichaam moest begraven en waaruit drie zaailingen groeiden: een cypres, een ceder en een pijnboom. 3200 jaar later werd Mozes door God naar de rijzen geleid. Talloze wonderen geschiedden in hun buurt. Mozes plantte de twijgen daarna te Moab. Koning David kreeg van God opdracht ze in zijn hof over te planten. Daar groeiden ze in elkaar tot één boom. Koning Salomon liet er een balk van zagen voor de tempel. De balk was echter te kort en werd in een kerker gelegd met de voorspelling, dat de redder der wereld daaraan zou hangen. Eeuwenlang vergat men de balk, maar ten slotte gebruikte men hem voor het kruis waaraan Christus stierf. Door de lanssteek vloeide de olie der genade, waardoor ook Adam volgens de voorspelling al gered zou worden, uit Diens zijde. Moge de Heer Die ons verloste met Zijn bloed ons behoeden.

Namen:

Adam David Jezus Moab Mozes Salomon Seth

Auteurs:

Jacob van Maerlant? (1)

Datering: onbekend

Nr. 5 toegeschreven door Tideman aan Jacob van Maerlant. Betwijfeld door Serrure.

Secundaire literatuur

C.P. Serrure, 'DBoec van den houte is niet van Maerlant'. In: Vaderlandsch museum 4 (1861), p. 173-180.

J. Tideman, dBoec vanden houte door Jacob van Maerlant. Uitg. door ─. Leiden (Du Mortier) 1844. Werken van de Vereeniging ter Bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde 1:2.

Tekstsoort:

Legende (Hermodsson 1959).

Vorm:

rijm: aabb

Lengte:

780 vss.

Aanvullende informatie:

Initiaal-V 5 regels hoog, lombarden (2 regels hoog) op onregelmatige plaatsen, Amen met horizontale streep gerubriceerd; de eerste 3 verzen doorlopend (als proza) geschreven. ─ Terminus p.q. 1280 (Legenda aurea); terminus a.q. 1339 (datering oudste hs.). ─ Lombarden vss. 11, 43, 65, 111, 139, 217, 241, 265, 305, 325, 365, 403, 443, 499, 531, 567, 583, 595, 623, 635, 661, 675, 721 en 771: structurering per episode? Onzuiver rijm vss. 435/436, 513/514, 655/656 (telling volgens hs.).

Petit-Nommer(s):

480; 1472

Edities:

Brinkman/Schenkel 1999 , band 1 p. 177-196

Brinkman/Schenkel 1999 H. Brinkman & J. Schenkel (ed.), Het handschrift-Van Hulthem. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623. Diplomatische editie bezorgd door -. Hilversum (Verloren) 1999. 2 banden. Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden 7/1-2.

Hermodsson 1959 , p. 121-154

Hermodsson 1959 L. Hermodsson, Dat boec van den houte. Eine mittelniederländische Dichtung von der Herkunft des Kreuzes Christi. Mit einer Einleitung neu herausgegeben von ─. Uppsala etc. (Ad Lundequistska Bokhandeln) 1959. Uppsala Universitets Årsskrift 1959:1.

Sonnemans 1995 , dl. 2 p. 17-18 (proloog)

Sonnemans 1995 G. Sonnemans, Functionele aspecten van Middelnederlandse versprologen. S.l. (s.n.) 1995. 2 dln. Diss. Nijmegen.

Tideman 1844 , p. 61-72

Tideman 1844 J. Tideman, dBoec vanden houte door Jacob van Maerlant. Uitg. door ─. Leiden (Du Mortier) 1844. Werken van de Vereeniging ter Bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde 1:2.

Secundaire literatuur:

Baert 1995

Baert 1995 B. Baert, Het boec vanden houte. Brussel (Kon. Acad.) 1995. Verhandeling van de Kon. Acad. voor Wetenschap, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Schone Kunsten 62.

Boec vanden houte 1960

Boec vanden houte 1960 Boec vanden houte. 's-Gravenhage (Trio) 1960. Curiosa Typografica 3.

Ten Brink 1897 , p. 157

Ten Brink 1897 J. ten Brink, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Amsterdam (Elsevier) 1897.

Buddingh 1843 , 2e stuk, dl. 2 p. 96-103

Buddingh 1843 D. Buddingh, Geschiedenis van opvoeding en onderwijs met betrekking tot het bijbellezen en godsdienstig onderricht op de scholen in de Nederlanden. 's-Gravenhage (Van 't Haaff) 1843. 2 dln. in 3 bdn.

Buddingh 1845 , p. 67-68

Buddingh 1845 D. Buddingh, Mirakelgeloof en mirakelen in de Nederlanden. 's-Gravenhage (Susan) 1845.

Jonckbloet 1844

Jonckbloet 1844 W.J.A. Jonckbloet, Brief aan de heer J. Tideman over Dboec vanden houte door Jacob van Maerlant. S.l. (s.n.) 1844.

Jonckbloet 1851-1855 , dl. 3 p. 107-111

Jonckbloet 1851-1855 W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Middennederlandsche dichtkunst. Amsterdam (Van Kampen) 1851-1855. 3 dln.

Jonckbloet 1888-1892 , dl. 1 p. 443

Jonckbloet 1888-1892 W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. 4e dr., herz. en tot den tegenwoordigen tijd bijgewerkt door C. Honigh. Groningen (Wolters) 1888-1892. 6 dln.

Kalff 1906-1912 , dl. 1 p. 352

Kalff 1906-1912 G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Groningen (Wolters) 1906-1912. 7 dln.

Kasten 1977-...

Kasten 1977-... I. Kasten, 'Von dem Holtz des heiligen Kreuzes'. In: W. Stammler e.a., Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. 2e völlig neu bearb. Aufl. [...] Berlin etc. (De Gruyter) 1977-... . ... dln. Dl. 4, kol. 117-119.

Koopmans 1897

Koopmans 1897 J. Koopmans, 'Iets over de geschiedenis van onze middeneeuwsche kruissage'. In: Taal en letteren 7 (1897), p. 321-337.

Lazar 1960

Lazar 1960 M. Lazar, 'La légende de l'Arbre de paradis ou Bois de la croix; poème anglo-normand du XIIIe siècle et sa source latine, d'après le Ms. 66, Corpus Christi College, Cambridge. (Inédit)'. In: Zeitschrift für romanische Philologie 76 (1960), p. 34-63.

Luinge , (scriptie)

Luinge E. Luinge, Dboec van den houte en de kruishoutlegende. (Ongepubl. doctoraalscriptie, te raadplegen bij de Universiteit van Amsterdam, Documentatiecentrum Nederlandse Letterkunde, nr. 2305).

Maximilianus 1914

Maximilianus 1914 P. Maximilianus, 'Dboec van den houte'. In: Bijblad voor taal en letteren bij opvoeding en onderwijs 2 (1914), p. 38-48.

Meyer 1882

Meyer 1882 W. Meyer, 'Die Geschichte des Kreuzholzes vor Christ'. In: Abhandlungen der Philos.-Philol. Classe der Königlich. Bayerischen Akademie der Wissenschaften 16 (1882), p. 103-116.

Van Mierlo 1938A

Van Mierlo 1938A J. van Mierlo, 'Martijn van Torhout, een nieuw dichter van beteekenis uit de dertiende eeuw'. In: Versl. & meded. van de Kon. Vl. Acad. voor taal- en letterkunde 1938, p. 331-375.

Van Mierlo 1939B

Van Mierlo 1939B J. van Mierlo, 'Het auteurschap van Martijn van Torhout voor de gedichten van de Oudenaardschen codex gehandhaafd'. In: Versl. & meded. van de Kon. Vl. Acad. voor taal- en letterkunde 1939, p. 513-524.

Van Mierlo 1949 , dl. 1 p. 201

Van Mierlo 1949 J. van Mierlo, De letterkunde van de Middeleeuwen. 2e, herz. en verm. dr. 's-Hertogenbosch etc. (Malmberg etc.) 1949. Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Onder redactie van F. Baur, W.J.M.A. Asselbergs, J. van Mierlo e.a. Dl. 1 en 2.

Miller 1992

Miller 1992 V.A.R. Miller, German and Dutch versions of the legend of the wood of the cross before Christ. A descriptive and analytical catalogue. [Onuitgegeven] Thesis Oxford 1992.

Prangsma-Hajenius 1995

Prangsma-Hajenius 1995 A.M.L. Prangsma-Hajenius, La légende du bois de la croix dans la littérature française médiévale. Assen (Van Gorcum) 1955.

Proost 1932 , dl. 1 p. 51-54

Proost 1932 K.F. Proost, De bijbel in de Nederlandsche letterkunde als spiegel der cultuur. Assen (Van Gorcum) 1932. 3 dln.

Quinn 1962

Quinn 1962 E.C. Quinn, The quest of Seth for the oil of life. Chicago (Ill.) (Univ. of Chicago Press) 1962.

Van Rijnberk 1940 , p. 146-149

Van Rijnberk 1940 G. van Rijnberk, 'De kruishoutlegende'. In: Uitzicht 2 (1940), p. 129-154.

Schenkel 1997A , p. 45, 58

Schenkel 1997A J. Schenkel, 'Het handschrift-Van Hulthem, het Comburgse handschrift en de scriptoriumhypothese'. In: Queeste 4 (1997), p. 42-59.

Serrure 1861

Serrure 1861 C.P. Serrure, 'DBoec van den houte is niet van Maerlant'. In: Vaderlandsch museum 4 (1861), p. 173-180.

Sonnemans 1995 , dl. 1 (passim)

Sonnemans 1995 G. Sonnemans, Functionele aspecten van Middelnederlandse versprologen. S.l. (s.n.) 1995. 2 dln. Diss. Nijmegen.

Steehouder , (scriptie)

Steehouder A.M. Steehouder, Het ontstaan en de ontwikkeling van de kruishoutlegende. (Ongepubl. doctoraalscriptie, te raadplegen bij de Universiteit van Amsterdam, Documentatiecentrum Nederlandse Letterkunde, nr. 1121).

Steinhoff 1977-...

Steinhoff 1977-... H. Steinhoff, 'Heinrich von Freiberg III. Die legende vom heiligen Kreuz'. In: W. Stammler e.a., Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. 2e völlig neu bearb. Aufl. [...] Berlin etc. (De Gruyter) 1977-... . ... dln. Dl. 3, kol. 725.

Walch 1928 , p. 18

Walch 1928 J.L. Walch, Schets van de geschiedenis der Nederlandsche letteren. Zwolle (Tjeenk Willink) 1928.

Te Winkel 1922-1927 , dl. 1 p. 400-401

Te Winkel 1922-1927 J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. 2e dr. Haarlem (Bohn) 1922-1927. 7 dln. [Ongew. herdr. Utrecht etc., 1973].

Wirth 1893 , p. 18-22

Wirth 1893 L. Wirth, Het heilige kruis en de Denensage te Breda. Groningen (Wolters) 1893. Bibliotheek voor Middelnederlandsche letterkunde 49.

Parallellen en varianten:

(a) vss. 1-591 Utrecht, Universiteitsbibliotheek, 1329 [1425 - 1450] , f. 34ra-37vb (fragment: eerste 567 vss.)

Utrecht, Universiteitsbibliotheek, 1329

(olim 5 F 12, olim Eccl. 507)

Post quem: 1425

Ante quem: 1450

Datering: 1438

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5

(b) vss. 512-699 Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, II 5.580 [1350 - 1375] , (fragmenten)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, II 5.580

Post quem: 1350

Ante quem: 1375

Datering: ca. 1360

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5

Groningen, Universiteitsbibliotheek, 405

Post quem: 1325

Ante quem: 1350

Datering: 1339?

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5, 43, 104, 175

(d) vss. 390-658 Göttingen, Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek, Luneb. 24a [1300 - 1400] , (fragmenten)

Göttingen, Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek, Luneb. 24a

Post quem: 1300

Ante quem: 1400

Datering: 14e eeuw (BNM: ongedateerd)

Hermodsson 1959 , p. 45-46

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5

(e) vss. 70-753 Düsseldorf, Hauptstaatsarchiv, s.o. [1400 - 1450] , (fragmenten)

Düsseldorf, Hauptstaatsarchiv, s.o.

Post quem: 1400

Ante quem: 1450

Datering: 1e helft 15e eeuw (BNM: ongedateerd)

Hermodsson 1959 , p. 40-42

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5

Zie:

Deschamps 1972 , 52-53 (a, b, c, d, e)

Deschamps 1972 J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Catalogus [van de] tentoonstelling ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis [in de] Koninklijke Bibliotheek Albert I [te] Brussel, 24 okt.-24 dec. 1970. 2e herz. dr. Leiden (Brill) 1972.

Hermodsson 1959 , 30-31 (a, b, c, d, e)

Leendertz 1895 , 275 (c)

Leendertz 1895 P. Leendertz Jr., 'Het Zutfensch-Groningsche handschrift'. In: Tijdschrift voor Ned. taal- en letterkunde 14 (1895), p. 265-283.

Tideman 1844 , (c, a)

Tideman 1844 J. Tideman, dBoec vanden houte door Jacob van Maerlant. Uitg. door ─. Leiden (Du Mortier) 1844. Werken van de Vereeniging ter Bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde 1:2.

Vermeulen 1843 , 167-188 (a)

Vermeulen 1843 P.J. Vermeulen, Van den levene ons Heren. Een rijmwerk uit de Middeleeuwen. Naar een handschrift der XVe eeuw [op het Prov. Utrechtsch Archief berustende] uitgegeven door ─. Utrecht (Van der Monde) 1843.

Aanvullende informatie bij parallellen en Variant:

Ook in:

's-Hertogenbosch, Archivum Capuccinorum Hollandiae, 4 , [1400 - 1500] (fragm.), zie

Maximilianus 1914

;

Oudenaarde, Stadsbibliotheek, 5576 , [1275 - 1325]

(fragm.); een incunabel en enkele drukken uit 1496, 16e, 17e en 18e eeuw en 3 Middelnederduitse vertalingen (w.o. één in het zgn. Hartebok:

Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Scrin. 102c , [1400 - 1425]

, f. 11r-23v, en één in

Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Conv. 4 , [1100 - 1600]

), zie:

Hermodsson 1959

, p. 30-32,

Brandis 1972

, p. 175-176 en

Deschamps 1972

, p. 53.

Wirth 1893

, p. 18-22 vermeldt een variant in

Breda, Gemeente-archief, Kathedraalarchief Hs. 2 , [1450 - 1475]

Tideman 1844

, p. 46-58 een proza-bewerking.

Baert 1995

noemt een incunabel: Culemborg 1483 (Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, INC.A 1.582) en andere tekstgetuigen (p. 39-40). Zie ook

BNM

, trefwoord: H. Kruis.

's-Hertogenbosch, Archivum Capuccinorum Hollandiae, 4

(olim 258)

Post quem: 1400

Ante quem: 1500

Datering: 15e eeuw (BNM: ongedateerd)

Hermodsson 1959 , p. 55-57

Aanvullende informatie: ook bekend als: 's-Hertogenbosch, Prov. Archief der Minderbroeders Capucijnen, 4 (olim 258)

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5

Maximilianus 1914 P. Maximilianus, 'Dboec van den houte'. In: Bijblad voor taal en letteren bij opvoeding en onderwijs 2 (1914), p. 38-48.

Oudenaarde, Stadsbibliotheek, 5576

(olim Stadsarchief 32)

Post quem: 1275

Ante quem: 1325

Datering: ca. 1300

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5, 39, 158

Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Scrin. 102c

Post quem: 1400

Ante quem: 1425

Datering: 1404 (BNM: ongedateerd)

Brandis 1972 , p. 175-176

Brandis 1972 T. Brandis, Die Codices in scrinio der Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg 1-110. Hamburg (Hauswedell) 1972. Katalog der Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg 7, p. 175-176.

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5, 89, 180

Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Conv. 4

Post quem: 1100

Ante quem: 1600

Datering: datering onbekend (BNM: ongedateerd)

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5

Wirth 1893 L. Wirth, Het heilige kruis en de Denensage te Breda. Groningen (Wolters) 1893. Bibliotheek voor Middelnederlandsche letterkunde 49.

Breda, Gemeente-archief, Kathedraalarchief Hs. 2

(olim Archief St. Barbarakerk 3 316 41/42)

Post quem: 1450

Ante quem: 1475

Datering: na 1457 (BNM: ongedateerd)

Wirth 1893 , p. 18-22

Wirth 1893 L. Wirth, Het heilige kruis en de Denensage te Breda. Groningen (Wolters) 1893. Bibliotheek voor Middelnederlandsche letterkunde 49.

Overeenkomst met Hulthem-nr(s): 5

Tideman 1844 J. Tideman, dBoec vanden houte door Jacob van Maerlant. Uitg. door ─. Leiden (Du Mortier) 1844. Werken van de Vereeniging ter Bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde 1:2.

Baert 1995 B. Baert, Het boec vanden houte. Brussel (Kon. Acad.) 1995. Verhandeling van de Kon. Acad. voor Wetenschap, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Schone Kunsten 62.

BNM Bibliotheca Manuscripta Neerlandica: (gedeeltelijk electronisch) kaartsysteem, te raadplegen in Leiden, Universiteitsbibliotheek (DOUSA) via de Leidse On-line Publiekscatalogus (OPC). Electronisch toegankelijk via Gopher, Telnet en World Wide Web (http://lbs.leidenuniv.nl). In het Repertorium ook wel aangeduid als BNM-on-line.

Repertorium Hulthem

Dboec vanden houte ·v·

Contact